Nieuwe spiritualiteit, meervoudige religieuze betrokkenheid en zingeving

Uit: Hetty Zock, Jos Pieper & Walter Krikilion, Zin buiten beeld? Zorg voor zinzoekers  vandaag, Tilburg: KSGV 2016, pp. 16-38.

Nederland is geen christelijke natie meer. Godsdienst en kerken hebben het laatste decennium  fors aan belang ingeboet. Een overgrote meerderheid van 82% van de Nederlanders komt nooit  of bijna nooit in de kerk. Buiten kleine protestantse kerken van bijvoorbeeld de bevindelijk  gereformeerden, en de grote nieuwe kerken van evangelische snit, is voor veel Nederlanders  het christendom een onbekende of exotische wereld geworden. Natuurlijk is het christendom  nog wel deel van onze cultuur, en in staat een breed publiek aan te spreken via bijvoorbeeld de  Matthäus Passion en de laatste jaren in toenemende mate via het openluchtevenement The  Passion. 

Ontkerkelijking wil echter niet zeggen dat religie en spiritualiteit zijn verdwenen uit Nederland.  Er is een bont palet van religies en van allerlei vormen van spiritualiteit, al dan niet institutioneel  georganiseerd. De veelkleurigheid van dat religieuze landschap krijg je daarom niet op je  netvlies door op een traditionele manier in kaart te brengen dat er nog maar 25% lid is van een  kerk, 5% moslim en 2% bij andere religies hoort. Want dat levert op dat 68% ‘niks’ is.  Religie/spiritualiteit is namelijk veel breder dan kerklidmaatschap. En kerklidmaatschap op  zich zegt niets over daadwerkelijke betrokkenheid. Zo is een flink percentage van de  katholieken nauwelijks betrokken bij hun traditie als het gaat om kerkgang en geloofsinhoud,  aldus de nieuwste aflevering van God in Nederland.1 Daarom wordt in deze bijdrage ook met  een bredere blik gekeken. En dan blijken onder die 68% ‘niks’ nog 17% ‘ongebonden  gelovigen’ te zitten en 10% ‘ongebonden spirituelen’. Waarmee een meerderheid van de  volwassen Nederlanders (59%) nog steeds iets met kerk, geloof (al dan niet christelijk) of  spiritualiteit heeft. Maar een forse minderheid heeft dus een meer seculiere levenshouding. 

God in Nederland staat voor een reeks boeken met die titel die vanaf 1966 ongeveer iedere tien  jaar zijn verschenen. Elk boek beschrijft de op dat moment actuele stand van zaken met  betrekking tot het christendom in ons land. En de laatste twee edities besteden daarnaast ook  aandacht aan nieuwe vormen van spiritualiteit en zingeving die zich hebben ontwikkeld als  aanvulling op of alternatief voor het christendom. In 2006 bleek dat het gedachtengoed van de  nieuwe spiritualiteit leefde onder een ruime meerderheid van de Nederlandse bevolking – ook  onder kerkleden.2 Een decennium later blijkt, voor velen verrassend, dat niet alleen het  christendom, maar ook de nieuwe spiritualiteit aan aanhang heeft verloren.

Wel wordt duidelijk dat de grenzen tussen religie, spiritualiteit, en zingeving aan het vervagen  zijn: kerken doen aan nieuwe spiritualiteit, lifestyle magazine Happinez besteedt sinds enige  tijd ook aandacht aan traditionele religies, en zingeving kan religieus, spiritueel of volkomen  seculier zijn. Ook laten veel mensen zich inspireren door meer dan één religieuze traditie. 

In deze bijdrage ga ik wat dieper in op die veelkleurigheid van het religieuze landschap, en  met name op nieuwe spiritualiteit en meervoudige religieuze betrokkenheid. Daarna ga ik kort  in op de vraag wat mogelijke aandachtspunten met betrekking tot deze groepen zouden kunnen  zijn als het gaat om zingeving en geestelijke verzorging.

Spiritualiteit is vanouds gerelateerd aan de innerlijke geloofsbeleving van, in de westerse  cultuur, christelijk geloof. Door kerkleden wordt spiritualiteit daarmee nog steeds veelal  geassocieerd; zij zien geloof en spiritualiteit dan in elkaars verlengde. Aanhangers van ‘nieuwe’ vormen van spiritualiteit zetten zich vaak af tegen georganiseerde religie, die wordt  geassocieerd met dogma’s, regels en starheid, en moedigen het zelf zoeken naar waarheid en  wijsheid aan. Religie krijgt dan soms een negatieve bijklank. Zich ‘spiritueel’ noemen kan dan  juist een alternatief voor ‘religieus’ of ‘gelovig’ worden. Maar ook kan ‘spiritueel’ een  afgezwakte vorm van ‘religieus’ zijn, omdat men niet ‘niks’ wil zijn, want dat is zo kaal.3 

Het is duidelijk dat spiritualiteit een levend begrip is met een dynamische betekenis. Er wordt  zeer veel met spiritualiteit geassocieerd, niet in de laatste plaats in de commercie. Zo kun je op  internet spirituele vakanties boeken, of spiritueel shoppen, en er is een breed aanbod aan  business spiritualiteit. Maar ook worden er boeken geschreven over spiritueel tuinieren,4 spiritueel afvallen5en zelfs spiritueel scheiden.6 Twee Engelse godsdienstsociologen stelden  schertsenderwijs, maar met een hoog waarheidsgehalte, dat het begrip spiritualiteit een  oeverloze range aan betekenissen kan hebben: ‘Anything from serious introspection to beauty  treatments’.7 

Als je los van het commerciële aanbod en de mening van onderzoekers gaat kijken hoe gewone  mensen spiritualiteit opvatten, blijkt daar trouwens ook heel veel variatie in te zitten. In mijn  promotieonderzoek heb ik dat in beeld gebracht op grond van een representatieve steekproef  van volwassen Nederlanders, door middel van een open vraag in een enquête. In  overeenstemming met de door Glock en Stark8 gegeven indeling van dimensies van religiositeit,  waren in de antwoorden cognitieve, experiëntiële, rituele en consequentiële elementen terug te  vinden – in dit geval als dimensies van spiritualiteit. Ik heb een aantal voorbeelden in tabel 1 bij  elkaar gezet. 

Naast respondenten die inhoudelijke omschrijvingen gaven, was er ook een aanzienlijk aantal  respondenten dat spiritualiteit ‘niets voor mij’ of ‘zweverig’ noemde (21%), en er dus duidelijk  afstand van wilde nemen.

We kunnen concluderen dat er een enorme diversiteit aan concepties van spiritualiteit leeft.  Verder viel op dat er relatief weinig expliciet christelijke elementen in de omschrijvingen  voorkwamen (en vrijwel geen enkele uit een andere religieuze traditie).

Tabel 1. Omschrijvingen van spiritualiteit door Nederlanders.9

Ondanks die enorme diversiteit blijkt er in de nieuwe vormen van spiritualiteit toch, op een wat  hoger abstractieniveau, een soort meta-ideologie te bestaan, die ten grondslag ligt aan de vele  verschijningsvormen van nieuwe spiritualiteit die op het eerste gezicht weinig met elkaar te  maken lijken te hebben. Hierbij gaat het zowel over de vorm (hoe en waar vind je spiritualiteit)  als over de inhoud (geloofspunten). Een kernconcept is ‘zelfspiritualiteit’, het besef dat je moet  zoeken naar je diepste innerlijke kern, die goddelijk is, en dat je los moet komen van je ego, die  wijze van leven die is voorgeprogrammeerd door opvoeding, regels, instituties, gehechtheden  en angsten.10 Daarnaast is er de notie van een ‘wijsheidstraditie’, een eeuwige bron – perennial  wisdom – die ten grondslag ligt aan alle religieuze en spirituele uitingsvormen die zich in de  loop van de geschiedenis en in allerlei windstreken ontwikkeld hebben. En daarom is er niets  tegen het kiezen en combineren van elementen uit verschillende tradities, tot wat voor jou als  waar en goed ervaren wordt, en voor jou ‘werkt’ in je leven. In deze basisideologie past verder  ook het idee van holisme of monisme, de gedachte dat iedereen en alles op het diepste niveau  nauw met elkaar verbonden is en samen één geheel vormt. In empirisch onderzoek blijken de stellingen uit deze meta-ideologie positief te correleren met zich ‘spiritueel’ noemen. Ook in de  nieuwste God in Nederland blijkt nieuwe spiritualiteit brede aanhang te hebben, zowel binnen  als buiten de kerken, ofschoon deze, voor velen onverwacht, is geslonken in het afgelopen  decennium.

Hierboven is al even gesproken over kiezen en combineren van elementen uit verschillende  religieuze tradities. Vanuit de christelijke theologie wordt dit soms benoemd als syncretisme,  en dat woord heeft niet zelden een negatieve bijklank. Critici waarschuwen voor aantasting van  de waarheid, oppervlakkigheid, inconsistentie en verlies van religieuze identiteit. Anderen  stellen echter dat meervoudige religieuze betrokkenheid ook gezien kan worden als uitdrukking  van religieuze volwassenheid en flexibiliteit. Vanuit deze verschillende bronnen kunnen  mensen nieuwe en waardevolle inzichten en ervaringen in hun oorspronkelijke geloofsleven  integreren.11 Religies kunnen dan gezien worden als richtingwijzers in het leven. De weg is het  leven zelf, en religies helpen ons de weg te gaan.12 

Godsdienstsociologen benadrukken tegenwoordig steeds meer dat geleefde religie, zowel  binnen als buiten kerken en andere religieuze instituties, zelden lijkt op een consistent,  theologisch correct ‘standaardpakket’. Individuele religiositeit is ideologisch zelden consistent,  is vaak pragmatisch georiënteerd, belichaamd, creatief, gericht op effectiviteit, fundamenteel  sociaal, en ook vaak veranderlijk in de tijd: aangepast aan de behoefte in een bepaalde  levensperiode. Grenzen rond de officiële inhoud van religies werden en worden mede getrokken  via sociale en politieke strijd met als inzet de dominantie van elites. Een religie is geen eenheid,  en alle religies zijn hybride en continu in verandering. De verschillen in individuele religiositeit  binnen religieuze instituties zijn vaak net zo groot als die ertussen.13 Het is dus eigenlijk  helemaal niet vreemd dat er in religieus opzicht heel veel ‘buiten de lijntjes gekleurd’ wordt.  Door de globalisering, de multiculturele en multireligieuze samenleving, en de brede  beschikbaarheid van bronnen uit velerlei tradities is dit ook goed te begrijpen. Zowel binnen  als buiten de kerken is religie geïndividualiseerd, en zijn individuen creatief als het gaat om  religie en spiritualiteit. 

Internationaal hebben onderzoekers een nieuwe benadering van deze religieuze creativiteit  gevonden: zij kijken ernaar door de bril van wat is gaan heten multiple religious belonging,  meervoudige religieuze betrokkenheid (MRB). Aan de Vrije Universiteit zijn wij in een klein  team onderzoekers via een meerjarig project bezig met dit onderwerp. Voortvloeiend uit de overwegingen hierboven, is een belangrijk uitgangspunt voor ons dat wij religieuze  betrokkenheid niet gelijkstellen aan kerklidmaatschap of kerkbezoek, maar veel breder, als aan  ‘zich thuis voelen bij’, ‘een relatie hebben met’, ‘zich verbonden voelen met’ bepaalde  religieuze praktijken, overtuigingen, verhalen, mensen, en manieren om in het leven te staan.  MRB kan in onze ogen een breed spectrum beslaan, van mensen die uit verschillende religieuze  of spirituele bronnen putten zonder ergens bij aangesloten te zijn, tot mensen die heel intensief  bij twee religieuze gemeenschappen en tradities betrokken zijn en alles daar tussenin, zoals  christenen die aan zenmeditatie doen. Natuurlijk valt een deel van wat MRB is samen met  nieuwe spiritualiteit. In het empirische deel van het MRB-onderzoek proberen wij die  meervoudige betrokkenheid in Nederland in kaart te brengen, allereerst doormiddel van een  kwantitatieve inventarisatie.14 Religieuze betrokkenheid is daartoe uitgewerkt in zeven  modaliteiten die zijn geïnspireerd door de dimensies van religiositeit ontwikkeld door Glock en  Stark15 en Smart.16 Dimensies van religiositeit zijn manieren waarop religiositeit tot uitdrukking  kan komen. Modaliteiten van belonging (betrokkenheid) zijn manieren waarop mensen een  relatie, een lijntje, kunnen hebben met een bepaalde religie, en omvatten daarom meer dan de directe vormen van expressie. De modaliteiten zijn uitgewerkt tot een groot aantal vragen in  een enquête, die voor ons door bureau Motivaction eind 2014 is uitgezet onder een  representatieve steekproef uit de volwassen Nederlandse bevolking (n = 2177). De modaliteiten  betreffen: 

• affiniteit met een religie door inspiratie, zich verwant voelen met, rituelen aantrekkelijk  vinden of waarden aansprekend vinden 
• praktijken en materiële cultuur: bidden, mediteren, yoga, vasten, pelgrimstochten maken,  religieuze teksten lezen; religieuze feesten vieren, of voorwerpen bezitten waaraan men een  persoonlijke religieuze betekenis hecht 
• religieuze overtuigingen 
• religieuze ervaringen en emoties 
• waarden ontleend aan religie 
• religieuze sociale participatie: betrokkenheid bij religieuze gemeenschappen • zelfidentificatie als aanhanger van een religie (christen, moslim, boeddhist etc.) 

Mensen konden bij elke vraag aangeven uit welke religieuze traditie of tradities zij op dat gebied  putten (christendom, islam, jodendom, boeddhisme, hindoeïsme of een zelf te noemen ‘andere  religieuze traditie’). Met de resultaten van deze enquête kunnen antwoorden gegeven worden  op vragen als: hoeveel MRB’ers zijn er eigenlijk in Nederland? En hoeveel zijn het er binnen  religieuze gemeenschappen? Welke elementen uit welke religieuze tradities combineren zij  vooral? We moeten er echter ook rekening mee houden dat – zeker in de nieuwe spiritualiteit – de herkomst van allerlei religieuze elementen niet duidelijk is: misschien voor onderzoekers  nog wel, maar veelal voor aanhangers of gebruikers niet (meer). Daarnaast hebben mensen de  neiging om verbindende elementen te benadrukken, zoals mystieke ervaringen, die dan niet  direct meer gekoppeld worden aan specifieke religieuze tradities. In de enquête is hiermee  zoveel mogelijk rekening gehouden door open vragen en extra antwoordmogelijkheden. Dat  had inderdaad als resultaat dat een aantal respondenten in de feedback liet weten dat zij niet in  een hokje gestopt wensten te worden, of dat ze de nadruk wilden leggen op wat religies  gemeenschappelijk hebben. Anderen vulden ‘spiritualiteit’ in bij de optie ‘andere religie’. 

Uit de resultaten blijkt allereerst een grote flexibiliteit en religieuze openheid bij een aanzienlijk  deel van de bevolking. Zo stemde 37% in met de stelling ‘Voor mij is religie iets wat  voortdurend verandert tijdens je leven’ en 48% was het eens met ‘Religie is naar mijn idee  vooral een persoonlijke zoektocht, waarbij je elementen uit verschillende religieuze tradities  kunt combineren in je leven’. Aangeven dat ‘je kunt combineren’wil echter nog niet zeggen dat  je het zelf ook doet, vandaar de volgende stelling: ‘Ik combineer elementen uit verschillende  religieuze tradities in mijn leven’. Daarmee werd door 24% ingestemd. Als ‘binnen-christelijke’ combinaties, zoals tussen rooms-katholicisme en protestantisme, hierop in mindering worden  gebracht, en na opschoning van de specificaties die de respondenten onder ‘andere religieuze  traditie’ noemden,17 daalt het percentage ‘combineerders’ tot 17%.

Met behulp van de uitgebreidere set van meer specifieke vragen, gekoppeld aan de boven  besproken modaliteiten, konden we nauwkeuriger in beeld brengen op welke verschillende  wijzen mensen met religie bezig zijn. MRB is niet voornamelijk beperkt tot buitenkerkelijken.  Integendeel: van degenen die betrokken zijn bij een religieuze gemeenschap is 41% MRB’er. 

Allereerst blijkt dat 64% op enigerlei wijze betrokken is bij één of meer religies. Die 64% is  aanzienlijk meer dan het aantal mensen dat bij een kerk of andere religieuze gemeenschap is  aangesloten: blijkens God in Nederland is dat maar 32%. Rekenend met de modaliteiten, blijkt  dat 23% betrokken is bij twee of meer religies, en 10% zelfs bij drie of meer religies. Daarbij  komen de combinaties tussen christendom en boeddhisme (13%) en tussen christendom en  jodendom (11%) het meest voor. Laatstgenoemde combinatie wordt vooral aangetroffen onder  protestanten. Eén van de redenen daarvoor is dat protestanten, met hun grotere gerichtheid op  de Bijbel, zich meer dan katholieken bewust zijn van de inherente verwantschap tussen  christendom en jodendom. Men kan zich afvragen of hier werkelijk sprake is van meervoudig  religieus zijn. Als het gaat om de combinatie christendom-boeddhisme zal daar eerder sprake  van zijn. Het kan daarbij bijvoorbeeld gaan om christenen die boeddhistische meditatie  beoefenen.

Secularisering, nieuwe spiritualiteit en meervoudige religieuze betrokkenheid zullen ook tot  uitdrukking komen in de praktijk van de geestelijke verzorging. Daarbij staan twee vragen  centraal. Hoe gaan mensen om met zingeving in deze tijden van individuele keuzevrijheid en  het enorm gevarieerde aanbod aan religieuze en spirituele bronnen? En hoe kunnen geestelijk  verzorgers voldoende voeling houden met die enorme variatie aan seculiere, religieuze en  spirituele achtergronden van hun gesprekspartners? Op deze vragen is geen gemakkelijk  antwoord te geven. Ik beperk me tot enkele bevindingen en overwegingen, en een  onderzoeksinitiatief.

Allereerst een opmerkelijke bevinding uit God in Nederland.In het afgelopen decennium is het  aantal Nederlanders dat behoefte heeft aan nadenken over de zin van hun leven gedaald van een  kleine 80% in 2006 tot 70% in 2015. Verder blijkt dat zingeving kennelijk vooral een onderwerp  is voor mensen die in hun leven een plaats geven aan geloof of spiritualiteit. Onder seculieren  (de restgroep die overblijft van de buitenkerkelijken als je de ongebonden gelovigen en  ongebonden spirituelen eraf trekt) is de zingevingsbehoefte het laagst. Onder hen stelt zelfs  62% dat de zin van je leven een onderwerp is dat ze niet zo interesseert (zie tabel 2). 

Tabel 2. Behoefte aan zingeving onder Nederlanders (% dat het geheel of gedeeltelijk eens is met de stelling).

Het is niet direct duidelijk waar die afname van zingevingsbehoefte door komt. Misschien  spelen de toenemende gejaagdheid en versnippering van het bestaan, het gevoel geleefd te  worden, of de gerichtheid op de korte termijn voor velen hierbij een rol. Een bekende uitspraak  luidt: ‘De mens is ongeneeslijk religieus’. Die lijkt inmiddels wel achterhaald, niet alleen door  cijfers, maar ook als principe.18 Maar is de mens dan zelfs niet ‘ongeneeslijk zingevend’? Of  komt de zingeving pas aan de orde in crisissituaties, en dus in situaties waar geestelijk  verzorgers regelmatig mee te maken krijgen? 

Van mensen met een seculiere oriëntatie wordt wel gezegd dat ze geen woorden en symbolen  meer hebben om hun existentiële vragen en ervaringen te beschrijven en te duiden. Van nieuwe  spirituelen en MRB’ers zou je kunnen zeggen dat ze een overvloed aan zingevingsbronnen tot  hun beschikking hebben. Die individualisering van religie heeft mooie en lastigere kanten. Het  mooie ligt voor de hand: de vrijheid om te kiezen wat je aanspreekt, wat bij je past; de verrijking  en verdieping van je spirituele leven die kunnen voortvloeien uit inzichten en praktijken uit  velerlei bronnen; en kansen voor tolerantie naar andersgelovigen, en het ontstaan van  interreligieuze contacten. In de nieuwe spiritualiteit is veelal ook sprake van een optimistisch  geloof in spirituele ontwikkeling van het individu en van de mensheid als geheel. De individuele  keuzevrijheid vraagt echter ook nogal wat van iemand: initiatief, zelfvertrouwen, openheid,  creativiteit, relativeringsvermogen, bereidheid tot leren en een kritische blik om wat werkelijk  van waarde is te onderscheiden van de oppervlakkigheid van veel wat als ‘spiritueel’ wordt  aangeboden. 

Bij nieuwe spirituelen en MRB’ers zou je je kunnen voorstellen dat bezig zijn met religieuze  bronnen en ideologieën van uiteenlopende origine naast bevrijdend ook verwarrend kan zijn,  wanneer zij zoeken naar houvast.19 Mensen kunnen ook het gevoel hebben onderworpen te zijn  aan individualisering.20 Zoekers in wat wel de ‘spirituele supermarkt’ wordt genoemd, mensen  die zich aan het (her)oriënteren zijn op hun spiritualiteit, worden geacht zelf hun keuze te maken  uit het aanbod. Hammer noemt dat de ‘individualistische imperatief’.21 De maatschappelijke  differentiëring waar eenieder mee te maken heeft, dwingt mensen tot individuele keuzen, maar  wakkert ook een verlangen aan naar een samenbindende instantie, gericht op innerlijke  heelheid. Die zoeken mensen veelal in het authentieke ik of zelf. Daarom is de nieuwe  religiositeit zeer ervaringsgericht. Niet of iets waar is, maar of het ‘werkt’, helpt, goed voelt,  aanspreekt, staat centraal. Daartegenover is men ook op zoek naar nieuwe ‘grote verhalen’ waarin het authentieke zelf een plaats heeft. En naar een ‘vertellende’ gemeenschap, waarin  men zich aan elkaar kan spiegelen.22 Veel auteurs hebben geschreven over de fundamentele  motivationele spanning in het leven, tussen het individuele streven naar  zelfstandigheid/authenticiteit, en het horen bij en erkend worden door anderen.23 Als het gaat  om zingeving onderscheiden Dohmen en Manschot autonome en heteronome bepaling van zin.  Autonome bepaling van zin gaat uit van vrijheid, individualisme, rationaliteit, en maakbaarheid  van het bestaan en van een rechtvaardige samenleving. Heteronome bepaling van zin gaat uit van ontvankelijkheid voor een transcendente zin, het belang van traditie en traditionele  levensbeschouwingen, en acht autonome zinbepaling een illusie. De auteurs omschrijven de  beschreven spanning als ‘het problematische verlangen naar binding’, dat voortkomt uit het  fundamenteel sociale karakter van het menselijk leven. Die spanning kan nooit definitief  worden opgeheven.24 

Is er in algemene zin iets te zeggen over hoe MRB’ers omgaan met zingeving, en of en hoe hun  behoeften aan geestelijke zorg verschillen van die van bijvoorbeeld ‘monoreligieuzen’? Hoe  belangrijk is het dat zij deel uitmaken van een religieuze (of seculiere!) gemeenschap, waarin  zij hun spiritualiteit kunnen delen en toetsen aan elkaar en aan de dagelijkse realiteit van het  leven? Hoe belangrijk is het om persoonlijk contact te hebben met een leraar of pastor? En  welke bagage heeft die leraar of pastor nodig om hen effectief te kunnen begeleiden? In het  kader van het MRB-onderzoek aan de Vrije Universiteit proberen wij inzicht te krijgen in deze  materie. 

Allereerst vragen wij in interviews en enquêtes aan MRB’ers / combineerders hoe zij omgaan  met de diversiteit van hun bronnen: of zij verschillende theologieën/ideologieën met elkaar in  overeenstemming proberen te brengen, of dat ze dat niet nodig vinden; en bij wie of wat zij te  rade gaan in geval van geestelijke nood. In de tabellen 3 en 4 staan enkele resultaten van de  (niet-representatieve) vervolgenquête die wij rond religieuze belonging hebben gehouden, en  waarin wij ‘monoreligieuzen’ en ‘combineerders’ vergeleken. In tabel 3 staat een aantal  resultaten. Het betreft nog niet eerder gepubliceerde cijfers. Bij de combineerders  specificeerden we enkele vragen naar de twee belangrijkste door henzelf genoemde religies  waaruit zij putten ([religie 1] en [religie 2] in de tabel).

Tabel 3. ‘Monoreligieuzen’ en ‘combineerders’ over zingeving en autonomie (% instemming).

Uit tabel 3 blijkt dat monoreligieuzen zich veel meer dan combineerders heteronoom opstellen,  zich laten adviseren, en niet in hun eentje hun koers uit willen stippelen. Combineerders zijn  veel meer geneigd te stellen dat je de zin van je leven zelf moet zoeken, terwijl monoreligieuzen  in forse meerderheid vinden dat de zin van je leven je door religie(s) wordt aangereikt. Dat  laatste vindt overigens ook een wat kleinere meerderheid van de combineerders, alleen ervaren  die een grotere vrijheid om het aangereikte te verwerpen. Want maar liefst 92% van hen ervaart  een grote vrijheid om hun eigen koers te varen, juist door hun betrokkenheid bij meerdere  religies. Monoreligieuzen vinden bijna allemaal (95%) dat hun religie hen helpt om de zin van  hun leven te bepalen; combineerders hebben in dat opzicht veel baat bij hun beide religies (86  resp. 72%). De spanning tussen een eigen koers varen en bij een groep horen wordt vaker door  combineerders ervaren (32%) dan door monoreligieuzen (24%). 

Tabel 4 geeft nader inzicht in hoe combineerders hun meervoudige religiositeit beleven.

Tabel 4. ‘Combineerders’ over hun meervoudige religiositeit (% instemming).

Voor de meeste combineerders geldt dat wat zij uit hun diverse bronnen halen elkaar aanvult;  de meerderheid probeert er echter niet één geheel van te maken. Dat maakt het mogelijk om  van perspectief te wisselen. Dat betrokkenheid bij meerdere religies wel eens knelpunten met  zich meebrengt, geldt voor 42% van de combineerders. Verder denkt 62% in geestelijke nood  terecht te kunnen bij iemand van hun eerstgenoemde religie. De verschillen tussen degenen die  wel en zij die niet aangesloten zijn bij een religieuze gemeenschap met betrekking tot deze  vraag zijn echter groot. Degenen die bij een gemeenschap van hun eerstgenoemde religie zijn  aangesloten, denken voor het grootste deel wel terecht te kunnen bij iemand van religie 1 als  zij in geestelijke nood verkeren (79%). De niet aangeslotenen zijn daar slechts in minderheid van overtuigd (29%). Ter vergelijking: 96% van de bij een gemeenschap aangesloten  monoreligieuzen denkt bij iemand van hun religie terecht te kunnen, tegenover 60% van de niet  aangeslotenen.25 Dit wil overigens niet zeggen dat de mensen die niet terecht kunnen bij iemand  van de betreffende religie, daarmee ook nergens terecht kunnen. Ter vergelijking, ofschoon de  vraagstelling verschilt: in God in Nederland26 blijkt dat Nederlanders bij gewetensproblemen,  afgezien van de familiekring, vooral bij een vriend of vriendin te rade gaan, eerder dan bij een  pastor. 

In een ander deelonderzoek proberen wij meer zicht te krijgen op de kant van de geestelijk  verzorgers met betrekking tot religieuze diversiteit en meervoudige religiositeit. Daartoe  hebben we een enquête opgesteld vanuit het MRB-onderzoeksproject in samenwerking met  vertegenwoordigers van de opleiding Geestelijke verzorging van de VU en van de VGVZ, en  gevoed door feedback vanuit de diensten Geestelijke verzorging van de ministeries van  Defensie en Veiligheid en Justitie. Met de enquête willen wij een breder beeld krijgen van de  rol van (meervoudige) religieuze/levensbeschouwelijke diversiteit in het werk van geestelijk  verzorgers. Eerst stellen wij vragen over hun eigen religieuze / levensbeschouwelijke bronnen  en achtergrond, onder andere om te zien in hoeverre meervoudige religiositeit voor henzelf een  rol speelt. Daarna volgen vragen over de contacten die zij hebben in hun werk en hoe diversiteit  daarin een rol speelt, bijvoorbeeld als het gaat om verschillen in religieuze /  levensbeschouwelijke achtergrond tussen de geestelijk verzorger en zijn of haar  gesprekspartners. Ook vragen wij of zij bereid zijn en zich voldoende toegerust achten voor het  verlenen van geestelijke zorg aan mensen die anders-religieus of MRB’er zijn. En we vragen  wat er mogelijk aan zou kunnen bijdragen om de genoemde zorg kwalitatief te verbeteren.  Daarnaast vragen we of en hoe zij MRB’ers tegenkomen in hun werk, en welke indruk zij  hebben van de behoefte aan geestelijke verzorging van deze mensen. 

De enquête is eind augustus/begin september 2016 uitgezet via de VGVZ en de ministeries van  Defensie en Veiligheid en Justitie. De resultaten worden mogelijk gepresenteerd op een VGVZ jaarbijeenkomst in 2017 (en uiteraard gepubliceerd in vakbladen).

We hebben gezien dat nog steeds een meerderheid van de Nederlandse bevolking (59%) op één  of andere manier bezig is met kerk, religie of spiritualiteit, ondanks het feit dat het lidmaatschap  van kerken en andere religieuze gemeenschappen is afgenomen tot 32%.  Religiositeit/spiritualiteit is daarmee dus veel breder dan kerklidmaatschap. De behoefte aan  reflectie over de zin van je/het leven is groot, maar is in het laatste decennium onder  Nederlanders toch wat afgenomen. Deze behoefte blijkt voornamelijk aanwezig te zijn bij die  mensen die religieus of spiritueel zijn, en in veel mindere mate bij mensen met een seculiere  levensoriëntatie.27

Er blijkt een enorme diversiteit aan interpretaties van ‘spiritualiteit’ te bestaan. Desalniettemin  bestaat er onder nieuwe spirituelen een soort van meta-ideologie, die ten grondslag ligt aan de  vele verschijningsvormen. Dat stelt nieuwe spirituelen in staat om zowel hun ‘eigen ding’ te  doen, als zich te herkennen en thuis te voelen bij andere nieuwe spirituelen.28 De aanhang voor  deze meta-ideologie van de nieuwe spiritualiteit blijkt onder Nederlanders nog steeds vrij groot  te zijn, maar toch te zijn afgenomen in het afgelopen decennium.29 

Er is in ons land een grote openheid ten opzichte van andere religies, en ook voor het opnemen  van elementen daaruit in je persoonlijke religiositeit. Desgevraagd geeft 17% van de  Nederlanders aan uit meerdere religieuze tradities te putten. De combinaties christendom boeddhisme en christendom-jodendom komen daarbij het meeste voor. Als op meer  gedetailleerde wijze wordt verder gevraagd, blijkt bijna een kwart van de bevolking (23%) op  één of andere wijze een relatie te hebben met meerdere religies.30 

De individuele religieuze keuzevrijheid kan bevrijdend en verrijkend werken, maar wellicht  ook tot verwarring leiden. Uit de vervolgenquête van de VU over religieuze belonging blijkt  dat MRB’ers vaker dan ‘monoreligieuzen’ spanning ervaren tussen individuele keuzevrijheid  en authenticiteit aan de ene kant, en het horen bij en erkend worden door anderen aan de andere  kant. Voor bijna de helft van de MRB’ers die zijn aangesloten bij een religieuze gemeenschap,  en voor ruim een kwart van degenen die dat niet zijn, blijken er wel eens knelpunten te zijn als  het gaat om hun meervoudige religiositeit. Hoe geestelijk verzorgers daar alert op kunnen zijn  en er adequaat op kunnen inspelen, is een vraag voor vervolgonderzoek. 

In het individualisatieproces vervagen ook de grenzen tussen religie(s), spiritualiteit, zingeving  en geestelijke gezondheid. Dat kan consequenties hebben voor de rolverdeling tussen therapeut  en geestelijk verzorger. Grof gezegd: de therapeut is er om je ergens vanaf te helpen (psychische  problemen); de geestelijk verzorger is er om je ergens aan te helpen (inspiratie, levenskunst,  vertrouwen). Is extra aandacht voor verwijzing en/of samenwerking tussen beide disciplines hier zinvol? 

Nieuwe spiritualiteit en MRB zijn een uitdaging voor de toekomst van de geestelijke  verzorging. Nieuw onderzoek aan de Vrije Universiteit tracht ertoe bij te dragen te achterhalen  hoe die uitdaging het beste aangegaan kan worden.